همان‌طور که اگر وزیری به وظایف خود عمل نکند، مجلس او را استیضاح می‌کند

بلوغ، یعنی وارد مرحله مسئولیت‌پذیری

آنچه در گزارش به من فرموده‌اند گویا شما عزیزان وارد سن بلوغ شده‌اید. بلوغ، یعنی ورود به وادی مسئولیت. ممکن است انسانی در شرایطی کاری انجام دهد که به خاطر انجام دادن یا ندادن آن، از او سؤال نکنند. معنای بلوغ این است که انسان وارد مرحله دیگری می‌شود که در همه شئون زندگی، مورد سؤال قرار می‌گیرد. به او می‌گویند چرا فلان کار را انجام داده‌ای؟ برای روشن شدن موضوع مثالی عرض می‌کنم: اگر وزیر دولتی، مسئولیتش را به خوبی انجام ندهد، در مجلس او را استیضاح می‌کنند. استیضاح یعنی از او سؤال می‌کنند که چرا به وظیفه‌ات عمل نکرده‌ای؟ چرا فلان کار را انجام نداده‌ای؟ بنابراین مسئولیت یعنی مورد سؤال واقع شدن و این مسئولیت امتیازی برای انسان محسوب می‌شود؛ یعنی حیوانات مورد سؤال واقع نمی‌شوند. اگرچه برخی حیوانات را برای اموری تربیت می‌کنیم و آن‌ها را در جاهایی به کار می‌گیریم. مثلاً در همین حادثه ناگوار آتش سوزی ساختمان پلاسکو، سگ‌های زنده‌یاب را به کار گرفتند؛ اما کسی مسئولیتی بر عهده آن‌ها قائل نیست. مسئولیت فقط بر گردن انسان‌هاست. انسان مسئول است. مقصود خداوند از فرستادن کتاب و انبیا برای انسان مسئول است، نه انسان غیرمسئول. اگر انسانی دیوانه باشد، اختیار افعال خود را ندارد؛ بنابراین مسئول نیست. دوران قبل از بلوغ هم به نحوی شامل همین قاعده می‌شود. البته روایاتی در دست داریم که قائل به مرحله‌ای‌ قبل از دوران بلوغ، با عنوان مرحله تمیز هستند. در مرحله تمیز انسان می‌تواند خوب و بد را از هم تشخیص بدهد. البته در دوران ما سن مرحله تمیز کم شده است؛ یعنی ممکن است گاهی بچه پنج ساله هم خوب و بد را از هم تشخیص ‌دهد و لذا بعضی از احکام برای بچه‌های ممیز عنوان شده‌اند. برای مثال، نماز برای فرد غیر بالغ واجب نیست؛ اما اگر ممیز و فرزند ارشد خانواده‌اش باشد، می‌تواند برای پدرش که به رحمت خدا رفته نماز قضا بخواند. این نماز از او پذیرفته می‌شود. یعنی اگرچه هنوز به مرحله بلوغ نرسیده است، چون در مرحله تمیز به سر می‌برد، نماز قضایی که برای پدر مرحومش می‌خواند، از او پذیرفته می‌شود. بلوغ نهایت درجه است؛ یعنی انسان چه مرد و چه زن، در دوران پس از بلوغ مسئول است؛ یعنی مورد بازخواست قرار می‌گیرد و مسئولیت انسان بودن خود را دارد.

تفاوت مسئولیت انسانی و مسئولیت مسلمانی

انسان از نظر عرف مسئولیت انسان بودن و از نظر شرع، مسئولیت مسلمان بودن را دارد. مسئولیت مسلمان بودن، مانند مسئولیت انسان بودن است؛ اما قید و بند آن قدری بیشتر است. شخص به مقدار انسان بودنش، حقوق و تکالیفی را متوجه می‌شود. تکلیف خود نسبت به دیگران، خانواده، همکاران، همکلاسان و... را تشخیص می‌دهد. انسان مسلمان علاوه بر این تکالیف قید و بندهای دیگر و بیشتری دارد که باید رعایت کند. یعنی توقعی که اسلام و دین به انسان مسلمان دارد، توقع بالاتری است. مجموعه‌ای که اسلامی زیست می‌کند، بهتر از جوامعی که انسانی و بشری است، می‌تواند زیست کند؛ ولی مشکل ما این است که الگو کم داریم؛ یعنی جامعه اسلامی که می‌خواهیم به دنیا معرفی کنیم برای آن الگوی کمی در دست داریم. مثلاً ناگزیریم عربستان سعودی را به عنوان جامعه مسلمان معرفی کنیم که الگوی مناسب و مطلوبی نیست. یا در جامعه خودمان هم مشکلات اخلاقی داریم، فساد در جامعه ما هست. این واقعیتی انکار ناپذیر است.

مسئولیت‌پذیری خود در برابر بی‌مسئولیتی دیگران

امروز که شما در این مقام مسئولیت قرار گرفته‌اید، فارغ از اینکه جامعه ما چه وضعیتی دارد و فارغ از اینکه دیگران که مسئولیت دارند، آیا به مسئولیت خود عمل می‌کنند یا نه، مسئول هستید؛ یعنی به صرف اینکه به دیگران نگاه کنید و بگویید که دیگران به مسئولیت خود عمل نمی‌کنند، پس ما هم به مسئولیت خود عمل نمی‌کنیم، از مسئولیت شما کم نمی‌کند. این پاسخی نیست که یک انسان مسئول می‌دهد. حتی اگر کل خانواده، برادر و خواهر و... به مسئولیت‌هایشان عمل نکنند، تکلیف ما ساقط نمی‌شود. در نظام خانواده هر کدام از ما تکالیفی داریم که باید به آن‌ها عمل کنیم؛ حتی اگر دیگر اعضای خانواده به تکالیف خود عمل نکنند. همان‌طور که اگر وزیری به وظایف خود عمل نکند، مجلس او را استیضاح می‌کند، هر کدام از ما در هر موقعیتی که هستیم اگر به وظایف خود به درستی عمل نکنیم، خداوند ما را استیضاح خواهد کرد. آنچه در قیامت و دنیای آخرت اجرا می‌شود، مسئله استیضاح و سؤال از انسان مسئول است. بنابراین انسان در سن بلوغ به شأنی می‌رسد که وظایف دینی و اسلامی او فارغ از وظایف انسانی‌اش آغاز می‌شود و در این مسئولیت اسلامی خود مخصوصاً در سنین شما که آغاز دوران بلوغ است، باید به مسائلی توجه کند که بسیار اهمیت دارند.

لزوم استفاده درست از فرصت‌ها

ما در برابر خدا مسئول هستیم. خداوند فرصت‌هایی به ما داده است، به ما سلامت داده است، تمام اعضا و جوارح ما به خوبی کار می‌کنند و مشکلی از این لحاظ نداریم. خداوند غیر از این دست و پا و چشم سالم، فراغت هم به داده است. دیگرانی مانند پدر و مادر جور ما را می‌کشند تا ما با فراغت بال سر کلاس درس بنشینیم و به سخنان معلم گوش فرا دهیم. چنین نعمتی برای همه فراهم نیست. بچه‌هایی در سنین شما هستند که مجبورند کار کنند و بعد از کار و زحمت، اگر فرصت کنند درس هم می‌خوانند؛ یعنی از استراحت و اوقات فراغت خود، مانند بسیاری از شما بهره‌مند نیستند. این فرصت برای شما فراهم است. خداوند که این فرصت را به شما عطا کرده است، مسئولیت هم از شما می‌خواهد و آن اینکه کمال بهره مطلوب را از این فرصت ببرید. باید خودسازی کنیم. یعنی خود را بسازیم تا بتوانیم برای جامعه خود فردی مفید باشیم.

مسئولیت خود در برابر جامعه

مسئولیت ما نسبت به جامعه از اینجا مشخص می‌شود. مکرر باید خود را آگاه کنیم و به خود بگوییم «من وظیفه دارم بیاموزم تا سطح فرهنگ آموزش در جامعه را بالا ببرم. آن انسان‌هایی که در جامعه و در میان مردم منشأ اثر شده‌اند، مثل دانشمندان و مخترعان، همیشه از وقتشان و فرصتی که داشته‌اند به بهترین نحو ممکن استفاده  کردند. مثلاً در ریاضی، پاسکال و در فیزیک انیشتین نقش اساسی داشتند. آن‌ها هم افرادی در میان خود مردم بودند. ما هم در جامعه اسلامی خود از این سنخ افراد کم نداشتیم. افرادی مانند ابوعلی سینا، فارابی و ابوریحان بیرونی شخصیت‌های تاریخی هستند که تا قبل از دوره رنسانس بی‌نظیر بودند. اروپا و غرب تمام آن چیزی را که به دست آورده است، مربوط به دوران بعد از رنسانس است. بی‌شک در تاریخ خوانده‌اید که دوران رنسانس دوران دگرگونی جامعه اروپا است. بعد از جنگ‌های صلیبی جامعه اروپا به خود آمد و مردم آن به خود تنبه دادند که نباید فریب جنگ‌طلبی بشوند. به خود گفتند: چرا باید خود را وقف مسائل و جنگ‌طلبی کشورهای آسیایی کنیم. باید وقت خود را صرفاً برای کشور خود هزینه کنیم. در رنسانس قدرت حاکم محدود شد و در نتیجه رشد و شکوفایی پدید آمد؛ لذا دانشگاه‌ها در میان آن‌ها رونق گرفت. تولید علم و تولید فکر شکل گرفت. افرادی هم که در اروپا تحصیل می‌کنند، فکرشان و ذهنشان از فکر و ذهن شما بهتر نیست. آمار نشان داده که ضریب هوشی ایرانی‌ها از دیگر کشورهای همسایه بهتر و بالاتر است؛ یعنی در میان کشورهای همسایه، مانند هند، پاکستان و عربستان ضریب هوشی ایرانی‌ها به مراتب بهتر و بالاتر است؛ فقط ژاپنی‌ها و چینی‌ها در این زمینه از ما ایرانی‌ها ضریب هوشی بالاتری دارند. در اروپا هم بسیاری از کشورها ضریب هوشی بالاتری از ما ندارند. پس مشکل از کجاست؟ چرا آن‌ها تولید کننده علم هستند و ما تولید کننده علم نیستیم؟ چرا باید نظریات علمی ما در کتاب‌های فیزیک، زیست، جغرافیا و دیگر کتب درسی از اروپا باشد و ما در این زمینه تلاشی نکرده‌ایم؟ از قوانین اولیه ریاضی گرفته تا مسائل زیست‌شناسی و دیگر علوم، همگی از نظریاتی است که آن‌ها برای ما و جوامع دیگر دیکته کردند. پس فکر و تولید علم ما کجاست؟ اما با این حال نباید به خاطر اینکه اروپایی‌ها پدیدآورنده این نظریات بوده‌اند، آن‌ها را جمع‌آوری و نابود کنیم. اگر بخواهیم با فکر خود از امروز شروع کنیم، صد و پنجاه سال دیگر تازه به جایگاهی می‌رسیم که هم‌اکنون آن‌ها رسیده‌اند. اینکه فایده و ارزشی برای ما ندارد. ما باید نظریات آن‌ها را بیاموزیم. آن هم نه فقط در فیزیک و ریاضی و علوم تجربی، بلکه حتی در علوم انسانی نیز باید نظریات آن‌ها را آموخت. در جامعه‌شناسی در روان‌شناسی و... نظریات آن‌ها را بررسی می‌کنیم. حتی در فقه و بخش مسائل اقتصادی هم از نظریات آن‌ها استفاده می‌کنیم. یکی از اصول استنباط احکام ناظر بر سیره عقلا است. امروزه نظریات اقتصادی‌ آن‌ها در دنیا مطرح است؛ لذا بنده وقتی می‌خواهم نظریات اقتصادی را تنقیح کنم، باید نظریات آن‌ها را هم بررسی نمایم تا بتوانم دربارۀ آن‌ها فتوا و نظر بدهم. در بین نظریات اقتصادی، نظریات اقتصاددانان خودمان ضعیف و ناکارآمد است. علت این نقص همین است که در این سنین از فرصت‌ها به خوبی برای خلاقیت استفاده نشده است. از فرصت‌ها برای اوج گرفتن در این سنین درست و مطلوب بهره‌برداری نشده است. آن‌ها از ما پیشرفته‌تر هستند به این خاطر که از فرصت‌ها کمال بهره را برده‌اند. امروزه تمام تلاش مسئولین ما برای برداشتن تحریم‌ها این است تا اجازه بدهند بعضی از تکنولوژی‌ها وارد کشور ما بشود. دستگاه‌های تکنولوژی ما مربوط به سی سال پیش است. همان که سی سال پیش می‌ساختیم امروز هم همان‌ها را مجدداً با همان کیفیت می‌سازیم. دنیا ترقی کرده و تکنولوژی بروز شده است. چرا باید خوشحالی ما این باشد که کسی از خارج به اینجا بیاید و با سرمایه خود تکنولوژی جدید را با خود بیاورد؟ چرا خودمان مبدع بعضی از دستگاه‌ها نباشیم؟ همه این نقص‌ها به این خاطر است که درست از فرصت‌ها استفاده نکرده‌ایم.

لزوم مسئولیت‌پذیری در برابر جامعه جهانی

شما عزیزان که امروز دوران مسئولیتتان آغاز می‌شود، به این امر توجه داشته باشید. از همین آغاز مسئولیتی نسبت به جامعه دارید؛ آن‌ هم نه فقط جامعه خودمان، بلکه مسئولیتی نسبت به جامعه جهانی دارید. مسئولیت شما فقط نسبت به مسلمان‌ها نیست، بلکه برای همه ادیان و آیین‌ها مسئولیت دارید. ما امروزه از خدمات کسانی که تکنولوژی جدیدی را ابداع کردند، بهره‌برداری می‌کنیم. آن‌ها میکروب را کشف کردند. اگر میکروب کشف نمی‌شد در دنیا بسیاری از افراد، اعم از مسلمان، مسیحی، یهودی و غیر دین‌دار بر اثر بیماری می‌مردند. کسی که میکروب را کشف کرده، به همه ابنای بشری خدمت کرده است. ما این مسئولیت را نسبت به همه مردم دنیا داریم. ما باید ابتکار ذهنی خود را امروزه آغاز کنیم و از فرصت‌ها به نحو مطلوبی استفاده نماییم.

پرهیز از حفظ مطالب درسی و لزوم فهم و تحلیل دقیق آن‌ها 

[ادامه مطلب را در اینجا بخوانید ...] هیئت عزاداران حضرت زهرا سلام الله علیها...